Ticari araç sürücülerinin ve ehliyetine belirli sebeplerle el konulmuş kişilerin sıkça karşılaştığı bir kavram olan psikoteknik, sürücülerin güvenli araç kullanmak için gerekli olan zihinsel ve psikomotor becerilere sahip olup olmadığını ölçen bilimsel bir değerlendirme sistemidir. Bu sistem, sadece bir formalite değil, aynı zamanda karayolu güvenliğinin artırılmasında hayati bir rol oynayan önemli bir araçtır. Psikoteknik nedir sorusunun en temel yanıtı; sürücülük performansını doğrudan etkileyen algı, dikkat, muhakeme, tepki hızı ve el-göz-ayak koordinasyonu gibi yeteneklerin standart testler aracılığıyla objektif bir şekilde değerlendirilmesidir. Bu değerlendirme, sürücünün trafikteki anlık değişimlere ne kadar hızlı ve doğru tepkiler verebildiğini, riskli durumları öngörebilme kapasitesini ve genel olarak sürüşe uygunluğunu ortaya koyar.
Psikoteknik değerlendirme süreci, yaklaşık bir saat süren ve bilgisayar tabanlı simülatörler kullanılarak gerçekleştirilen bir dizi testten oluşur. Bu testler, sürücünün belirli yeteneklerini ölçmek üzere özel olarak tasarlanmıştır. Değerlendirilen temel yetenekler şunlardır:
- Dikkat Düzeyi: Özellikle uzun yolculuklarda veya yoğun trafikte dikkatin dağılmadan sürdürülebilmesi yeteneği test edilir. Monoton bir ortamda dahi uyanık kalabilme ve önemli uyaranları fark edebilme becerisi ölçülür.
- Tepki Hızı ve Kalitesi: Ani gelişen durumlara (örneğin, yola aniden çıkan bir yaya veya önünüzdeki aracın aniden fren yapması) karşı sürücünün ne kadar hızlı ve doğru reaksiyon gösterdiği değerlendirilir.
- Görsel Algı ve Muhakeme: Trafik işaretlerini, yol durumunu ve diğer araçların hareketlerini doğru ve hızlı bir şekilde algılayıp yorumlama becerisi incelenir. Bu, özellikle karmaşık kavşaklarda veya kötü hava koşullarında kritik öneme sahiptir.
- Koordinasyon Becerileri: El, göz ve ayak koordinasyonunun ne kadar uyumlu olduğu ölçülür. Direksiyon, pedal ve vites kullanımı gibi eş zamanlı yapılması gereken hareketlerdeki başarı düzeyi belirlenir.
- Hız ve Mesafe Tahmini: Hareket halindeyken diğer nesnelerin hızını ve aradaki mesafeyi doğru bir şekilde tahmin edebilme yeteneği, özellikle sollama yaparken veya takip mesafesini ayarlarken hayati önem taşır.
Karayolları Trafik Yönetmeliği'ne göre belirli sürücü gruplarının psikoteknik değerlendirme raporu alması zorunludur. Bu belge, mesleki yeterliliğin bir parçası olarak görülür ve hem sürücünün hem de taşıdığı yolcu veya yükün güvenliğini temin etmeyi amaçlar. Psikoteknik raporu alması gereken başlıca gruplar şunlardır:
- Ticari amaçla yük ve yolcu taşımacılığı yapan tüm sürücüler (kamyon, otobüs, minibüs, taksi vb.).
- Alkol, uyuşturucu madde kullanımı veya hız ihlali gibi nedenlerle ehliyetine belirli bir süre el konulmuş sürücüler, ehliyetlerini geri alabilmek için bu raporu sunmak zorundadır.
- Bir yıl içinde beş kez kırmızı ışık kuralını ihlal eden veya beş kez hız sınırlarını aşan sürücüler.
Değerlendirme, Sağlık Bakanlığı tarafından yetkilendirilmiş merkezlerde, bir psikolog eşliğinde gerçekleştirilir. Sürücü, özel bir simülatör cihazının başına geçer ve ekrandaki talimatları izleyerek çeşitli testleri tamamlar. Bu süreçte adayın performansı bilgisayar tarafından kaydedilir ve analiz edilir. Testin amacı adayı strese sokmak veya başarısız kılmak değil, mevcut yetenek seviyesini objektif bir şekilde saptamaktır. Test sonucunda psikolog, adayın verilerini yorumlayarak bir rapor hazırlar. Bu raporda sürücünün test edilen her bir alandaki performansı detaylı olarak belirtilir ve sonuç "Yeterli" veya "Yetersiz" olarak karara bağlanır. Raporu "Yeterli" olan sürücüler, yasal olarak araç kullanmaya devam edebilir veya ehliyetini geri alabilir. "Yetersiz" sonucu alan sürücüler ise belirli bir süre sonra tekrar teste girme hakkına sahip olabilirler. Bu süreç, sürücünün eksik yönlerini fark etmesi ve geliştirmesi için de bir fırsat sunar.
Sonuç olarak, psikoteknik değerlendirme, sürücülerin zihinsel ve bedensel yeteneklerinin güvenli sürüş standartlarına uygunluğunu denetleyen modern ve bilimsel bir yöntemdir. Trafik kazalarının önemli bir kısmının sürücü hatalarından kaynaklandığı düşünüldüğünde, bu tür objektif değerlendirmelerin önemi daha da artmaktadır. Bu sistem, riskli sürücülerin tespit edilmesine yardımcı olarak yalnızca bireysel güvenliği değil, aynı zamanda toplumun genel trafik güvenliğini de koruma altına almayı hedefler. Bu nedenle, bir zorunluluk olmasının ötesinde, tüm sürücüler için bir farkındalık ve güvenlik mekanizması olarak görülmelidir.